نقش جهان؛ مجموعه ای از آثار تاریخی

چرا میدان نقش جهان، نقش جهان است؟

نقش جهان فقط یک میدان نیست، یک مجموعه از آثار تاریخی دوران صفویه است که در قلب اصفهان قرار دارد. تا پیش از دوران صفویه به جای میدان باغ بزرگی قرار داشت، اما با تغییر پایتخت ایران از قزوین به اصفهان در دوران صفویه، سرنوشت باغ تغییر کرد. علت اصلی شهرت مجموعه نقش جهان این است که شاه عباس صفوی این منطقه را به‌عنوان دولت‌خانه خود در نظر گرفت و عمارت‌های مختلفی در آن بنا کرد. مساجد، عمارت‌ها و خانه‌های قدیمی این منطقه شهرت نقش جهان را بیشتر کرده‌ است.

معماران نقش جهان، برای ساخت این میدان از نقشه میدان عتیق اصفهان که یکی از میدان‌های قدیمی شهر بود، الگوبرداری کردند. بناهای تاریخی میدان عتیق به‌مرور زمان تخریب شد و چیز زیادی از آن باقی نماند، اما مسئولان اصفهان دوباره آن را بازسازی کرده‌اند و اکنون با نام میدان امام علی شناخته می‌شود و از دیگر جاهای دیدنی اصفهان است.

میدان امام اصفهان جزو اولین جاذبه‌های ایران بود که در سال ۱۳۵۸ در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شد. این میدان، پیش از آن، در سال ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته بود. اگر در میدان قدم بزنید، در گوشه‌وکنار آن لهجه‌ها و گویش‌های مختلف ایرانی و حتی زبان‌های خارجی را می‌شنوید و این نشان می‌دهد نقش جهان اصفهان یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان برای گردشگران ایرانی و خارجی است.

در هر ضلع از میدان نقش جهان دیدنی‌های مختلفی وجود دارد. مسجد شاه در ضلع جنوبی، عالی قاپو در ضلع شرقی، مسجد شیخ لطف‌الله در ضلع غربی و سردر قیصریه در ضلع شمالی میدان قرار دارند. علاوه بر آن حجره‌های بازار در دو قسمت بیرونی و داخلی میدان ساخته شده‌ است. خلاصه که وجب به وجب میدان امام اصفهان دیدنی است و نباید جایی را قلم بیندازید.

سفر به گذشته نقش جهان

همان‌ طور که قبل‌تر گفتم، قبلا به جای میدان بزرگ باغ بزرگی بود و در میان آن عمارت‌های نظامی از دوران تیموریان دیده می‌شد. تا پیش از صفویه، مراسم‌های مختلف در این محل برگزار می‌شد و به یکی از مناطق اصلی اصفهان تبدیل شده بود. البته در آن زمان میدان هنوز به اوج شکوفایی نرسیده بود؛ همه‌چیز از وقتی آغاز شد که شاه عباس اول به اصفهان آمد و معماران خبره را برای آبادکردن شهر به کار گرفت.

معماران بزرگ زمان شاه عباس با الهام از معماری میدان عتیق، میدان امیر چخماق یزد و عمارت‌های سلطنتی قزوین، نقش جهان را بنا کردند. در ابتدا وسط میدان محلی برای عبورومرور عابران و چهارپایان بود و در اطراف حجره‌ها و بناهایی برای تجارت وجود داشت، به‌مرور زمان شاه عباس دوم تغییرات بیشتری در میدان به وجود آورد و فرم کنونی آن طی سال‌های ۹۸۱ تا ۹۹۵ شمسی شکل گرفت.

دوران اوج میدان بزرگ اصفهان بعد از ضعیف‌شدن صفویان به پایان رسید. آخرین شاهان صفوی توجه زیادی به وضعیت میدان نداشتند و نتیجه آن شد که آبادانی و ابهت میدان از دست رفت. اوضاع با حمله افغان‌ها بدتر شد. در میان پادشاهان قاجار هم کسی برای نقش جهان اصفهان دل نسوزاند. نتیجه این بی‌توجهی‌ها تخریب نقاره‌خانه میدان و عمارت ساعت بود.

رضاشاه پهلوی اولین کسی بود که بعد از مدت‌ها به این میدان رسیدگی کرد و با بازسازی عمارت‌ ها و حجره‌ها نوای زندگی را در آن به صدا درآورد. بعد از اقدامات رضاشاه، مردم دوباره به نقش جهان برگشتند و مشغول تفریح و تجارت در این میدان بزرگ شدند. کم‌کم پای گردشگران هم به میدان باز شد و بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی از زیبایی‌های این میدان در کتاب‌ها و سفرنامه‌هایشان نوشتند.

در گذشته چه رویدادهای مهمی در این میدان برگزار می‌شد؟

میدان امام اصفهان داستان‌های بسیاری را از سر گذرانده و شاهد مراسم‌های مختلف بوده است. در زمان صفوی و پهلوی جشن‌های سلطنتی بسیاری در این میدان برگزار می‌شد، ارتش در میدان رژه می‌رفت و مردم در مناسبت‌های مختلف مثل نوروز و یلدا در میدان جمع می‌شدند.

یکی از قدیمی‌ترین خاطرات نقش جهان که امروز کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شود، برگزاری مسابقات چوگان در آن است. این میدان بزرگ‌ترین و اولین میدان چوگان دنیاست. بسیاری از میدان‌های چوگان در سراسر جهان با الهام از معماری نقش جهان ساخته شده‌ است.

چوگان ورزشی است که پیشینه آن به ایرانیان برمی‌گردد و اصفهانی‌ها هم از زمان تیموریان به‌صورت حرفه‌ای چوگان بازی می‌کردند. در روایت‌هایی که درباره میدان باقی مانده می‌شنویم که بخشی از باغ بزرگ نقش جهان، میدان چوگان بوده است. شاهان صفوی هم با حفظ میدان چوگان، مناطق اطراف آن را آباد کردند.

میدان نقش جهان در دوران صفوی به یک مرکز ورزشی، سیاسی و تجاری تبدیل شده بود. با برگزاری هر جشن سلطنتی، گروهی از ورزشکاران به میدان می‌آمدند و چوگان بازی می‌کردند. پادشاهان هم از ایوان عمارت‌ها به تماشای سوارکاران حرفه‌ای چوگان می‌نشستند و لذت می‌بردند.

چرا به این میدان، نقش جهان می‌گویند؟

زمانی که شاه عباس صفوی برای اولین بار این میدان را بنا کرد، به نام «میدان نو» مشهور شد. بعد از آن کم کم به نام‌های دیگری چون «میدان قصر»، «میدان سلطنتی» و «میدان اصلی» هم شناخته شد. تا پیش از انقلاب مردم این میدان را با نام میدان شاه می‌شناختند، اما بعد از سال ۵۷ مقامات جمهوری اسلامی نام میدان را به میدان امام اصفهان تغییر دادند. البته این نام هم برای میدان ماندگار نبود و در نهایت دوباره به نام اصیل خود بازگشت و به میدان نقش جهان مشهور شد.

نقش جهان نامی بسیار قدیمی است و به باغی که پیش از میدان در این منطقه وجود داشته بازمی‌گردد. در کتب تاریخی نوشته شده نام باغ نقش جهان اصفهان از شهری به همین نام در آذربایجان گرفته شده؛ این شهر اکنون با نام نخجوان شناخته می‌شود. اکنون مجموعه نقش جهان دوباره به همین نام مشهور شده و کمتر کسی از الفاظ میدان امام یا میدان شاه استفاده می‌کند.

معماری مسحورکننده میدان

والتر هینتس، ایران‌شناس آلمانی، می‌گوید زمانی که میدان نقش جهان ساخته شد، بزرگ‌ترین میدان جهان بود که از نظر معماری و اصول شهرسازی در سراسر دنیا نظیر نداشته است.

میدان نقش جهان هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های تاریخی دنیاست و حتی از میدان سرخ مسکو هم بزرگ‌تر است. از جذابیت معماری میدان هم همین بس که به شما اجازه نمی‌دهد حتی برای یک لحظه دوربین را زمین بگذارید! حتی ما اصفهانی‌ها هم بعد از سال‌ها رفتن و آمدن به میدان هنوز از عکاسی و تماشای معماری زیبای عمارت‌های میدان خسته نشده‌ایم.

هر گوشه از میدان را نگاه کنید، جاذبه معماری منحصربه‌فردی می‌بینید که اگر بخواهم درباره آن‌ها با شما صحبت کنم، احتمالا می‌توانم هزاران کلمه بنویسم. حتی اگر مجالی برای نوشتن داشتم، باز هم سخنم را با این عبارت تمام می‌کردم: شنیدن کی بوَد مانند دیدن؟

در برخی از قسمت‌های میدان کاشی‌ها و نقش و نگاری فیروزه‌ای رنگ توجه گردشگران را جلب می‌کنند و در قسمت‌های دیگر خشت‌های گلی ساده‌ای که به شیوه‌ای هنرمندانه روی هم چیده شده‌ و حجره‌ها را ساخته‌ است.

پادشاه معماری نقش جهان هم عمارت عالی قاپوست که از هر آجرش هنر می‌بارد! البته این پادشاه وزیر و خدم‌وحشم هم دارد؛ مسجد جامع اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله، سردرها و بازار هم اشرافیان معماری اصفهان هستند که در قسمت‌های بعدی به توصیف آن‌ها هم می‌رسیم. با دیدن معماری نقش جهان می‌توانید درک کنید اوج هنر یک معمار چقدر می‌تواند باشد.

نقش جهان فقط یک میدان تاریخی نیست

همان طور که گفتیم میدان بخشی از مجموعه نقش جهان است. تعداد زیادی از جاهای دیدنی اصفهان با فاصله نزدیک از یکدیگر قرار دارند. به همین دلیل اگر حوصله پیاده‌روی داشته باشید، می‌توانید مسیر بین سی و سه پل، چهارباغ، پل خواجو، مجموعه نقش جهان و میدان امام علی را پیاده طی کنید. توصیف همسایه‌ها را به زمانی دیگر موکول می‌کنیم و در ادامه مقاله همچنان به نقش جهان گردی ادامه می‌دهیم.

مسجد شاه: مجمع خوبی‌های معماری صفوی

مسجدجامع عباسی بنایی است که در کاشی‌های آن غوغای رنگ‌ها دیده می‌شود و شبیه یک حوض نقاشی است. مسجد جامع با نام‌های دیگری چون مسجد امام و مسجد سلطنتی هم شناخته می‌شود و هنوز هم یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی اسلامی در ایران است. زمانی که وارد مسجد شاه می‌شوید، جذابیت‌های کاشی‌کاری‌ها نگاه شما را به‌سمت بالا می‌کشاند. در میدان نقش جهان جاذبه به‌سمت بالاست، زیرا بسیاری از دیدنی‌های آن در سقف و سردرها کار شده‌ است.

مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان قرار گرفته و در آن دو مدرسه علمیه نیز وجود دارد. یکی از نکات جالب تکه سنگی است که در مدرسه سلیمانیه قرار دارد و ظهر حقیقی اصفهان را باتوجه‌به زاویه تابش آفتاب نشان می‌دهد و ضلع دیگر آن هم‌جهت با قبله است. شیخ بهایی این سنگ را طراحی کرده و در مدرسه سلیمانیه قرار داده است.

هنگام ورود به مسجد، اولین چیزی که توجهتان را جلب می‌کند، سردر هشتی آن است که با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده است. بر سردر مسجد کتیبه‌های دست خط علیرضا عباسی،  محمدرضا امامی، محمدصالح امامی و عبدالباقی تبریزی دیده می‌شود. خواندن این کتبیه‌ها کار ساده‌ای نیست، اما اگر دقت کنید متوجه می‌شوید که مسجد با هزینه شخصی شاه عباس ساخته و به روح بزرگ شاه طهماسب تقدیم شده است. همچنین از معماران هنرمند مسجد در کتبیه‌ها تجلیل شده است.

بعد از ورود به صحن مسجد، جشن رنگ و هنر و معماری آغاز می‌شود. صحن‌ها، میان‌سرای اصلی، هشتی‌ها، سرداب و وضوخانه و آبریزگاه هرکدام معماری منحصربه‌فردی دارند و چشمانتان را نوازش می‌دهند.

مسجد شیخ لطف‌الله: شاهکاری که به‌خاطر بی‌گنبدبودن ناشناخته مانده

شیخ لطف‌الله یکی از علمای شیعه ساکن لبنان بود. شاه عباس اول به‌خاطر ارادتی که به او داشت، از او برای زندگی در ایران دعوت کرد و او به‌همراه چند نفر از علما به ایران آمد. شاه عباس برای نشان دادن ارادت خود به عالم شیعه، مسجدی به نام او تأسیس کرد تا محلی برای تحصیل طلاب و برگزاری نماز باشد.

معماری مسجد شیخ لطف‌الله در عین شباهت به معماری مسجد شاه متفاوت است! در نگاه اول همان هشتی‌ها و کاشی‌کاری‌هایی که در مسجد جامع وجود دارد را می‌بینید، اما زمانی که وارد مسجد می‌شوید و بیشتر دقت می‌کنید، متوجه می‌شوید که در معماری این دو مسجد تفاوت‌های بسیاری وجود دارد. البته برخی از قسمت‌های مسجد مرمت شده و با آنچه در ابتدا ساخته شده بود،‌ مقداری متفاوت است.

بعد از ورود به مسجد به راه‌رویی می‌رسید که دیوارهای آن پر از نقش و هنر معماری است و با راه‌رفتن در راه‌رویی که خم ۹۰ درجه دارد، به دور صحن مسجد طواف می‌کنید. معماران اصفهانی رسوم نیکو را هم در ساختمان‌هایشان رعایت کرده‌اند! بعد از ۲۰ تا ۳۰ قدم، پیچ راه‌رو را پشت سر می‌گذارید. باید چند ثانیه منتظر بمانید تا چشمتان به نور عادت کند و شبستان اصلی شگفتی‌هایش را مقابل چشمانتان به نمایش بگذارد.

مسجد شیح لطف‌الله برای عبادت خاندان عباسی ساخته شده بود. مردم عادی اجازه ورود به این مسجد را نداشتند و به همین دلیل، معماران برای آن مناره نساختند. مناره برای آن است که مردم از وجود مسجد باخبر شوند و برای نمازگزاری به داخل آن بروند. ازآنجایی‌که مسجد شیخ لطف‌الله مناره‌های بزرگ مسجد شاه را ندارد، برخی از افراد تصور می‌کنند مسجد شاه باشکوه‌تر و دیدنی‌تر است. با ورود به مسجد شیخ لطف‌الله متوجه می‌شوید که چرا این تصور درباره مسجد اشتباه است!

عمارت عالی قاپو: پادشاه معماری میدان نقش جهان اصفهان

همان طور که پیش از این هم گفته بودم، عالی قاپو پادشاه معماری نقش جهان است! ساخت این شاهکار بیشتر از ۱۰۰ سال طول کشید و سه پادشاه عباسی (شاه عباس اول و دوم و شاه سلطان حسین) روی آن کار کردند. شاه عباس اول این بنا را به‌عنوان قصر دولت‌خانه ساخت، به همین دلیل همه‌چیز در آن تا این حد کم‌نظیر است.

در ابتدا کاخ عالی قاپو در یک طبقه ساخته شده بود، اما به‌مرور زمان و با قدرتمندشدن صفویان عمارت گسترده‌تر شد. عالی قاپو هم از دیگر بناهایی بود که قربانی بی‌توجهی پادشاهان قاجار و جنگ‌های ایران شد، اما معمارانی که رضاشاه برای تعمیر انتخاب کرده بود، توانستند تا حد زیادی بنا را بازسازی کنند. البته بنای کاخ در سال‌های اخیر هم در دست مرمت‌کاران قرار گرفته است و تا چند سال قبل ورود و بازدید از کاخ ممنوع بود.

ویژگی‌های معماری کاخ عالی قاپو به‌اندازه‌ای است که باید در مقاله‌ای منحصربه‌فرد به آن پرداخت. شگفتانه‌های معماری کاخ با قرارگرفتن در ورودی شروع می‌شود و با رسیدن به تالار موسیقی و ایوان که در بالاترین طبقه قرار دارند، به اوج می‌رسد. واژه‌هایی چون زیبا، بی‌نظیر، شاهکار و آنچه شبیه آن‌هاست برای توصیف معماری عالی قاپو کافی نیست؛ توصیه می‌کنم چشمانتان را به دیدن این معماری مهمان کنید و سفر به اصفهان را در برنامه قرار دهید.

سردر قیصریه: دروازه ورود به هزارتوی تاریخی اصفهان

سردر قیصریه محل تلاقی سه بازار است و جاذبه‌ای است که فقط دیدن ندارد، خریدکردن هم دارد! بازار قیصریه اصفهان هنوز هم به‌اندازه دوران صفوی پررونق است و حجره‌های آن محصولات مختلفی را می‌فروشند. یکی از جذابیت‌های بازارهای سنتی ایران این است که هر راسته از بازار به صنف خاصی تعلق دارد؛ اصفهان هم از این قاعده مستثنی نیست و بازارهایی به نام اصناف مختلف دارد.

بازارهای اصفهان به شیوه‌ای تودرتو ساخته شده‌ است، به همین دلیل زمانی که وارد بازار قیصریه می‌شوید، تقریبا نمی‌توانید پیشبینی کنید از کجا خارج خواهید شد! اگر به مسیر خود ادامه دهید به میدان امام علی اصفهان می‌رسید. علاوه بر بازار اصلی، کوچه پس کوچه‌های قدیمی بسیار در اطراف میدان نقش جهان ساخته شده‌ است که به قسمت‌های مختلف بازار دسترسی پیدا می‌کنند و به میدان منتهی می‌شوند. اگر از پیاده‌روی در تاریخ لذت می‌برید، توصیه می‌کنیم چند ساعتی را به گشت‌وگذار در کوچه‌های بین نقش جهان و عتیق بگذرانید.

از دیگر جذابیت‌های بازار قیصریه، سراهای مختلفی است که در آن ساخته شده است. حین قدم‌زدن در بازار بریدگی‌های مختلفی را می‌بینید که هرکدام از آن‌ها محل ورود به یک سرا هستند. سراهای بازار ساختمان‌هایی است که دور یک حیاط بزرگ ساخته شده‌ است. امروزه اکثر آن‌ها به‌عنوان کارگاه‌ استفاده می‌شوند.

توحید خانه: دانشگاهی با قدمت ۵۰۰ سال

توحیدخانه امروز با نام دانشگاه هنر اصفهان شناخته می‌شود و یکی از زیباترین دانشگاه‌های ایران است. توحیدخانه در ابتدا محل زندان عباسی بود، اما با انتقال زندان، توحیدخانه به محل عبادت صوفیان تبدیل شد. توحیدخانه جزو ناشناخته‌ترین جاذبه‌های تاریخی اصفهان است؛ بسیاری از گردشگران بازدید از این جاذبه تاریخی را از دست می‌دهند.

یکی از علت‌ها این است که توحیدخانه در کنار عالی قاپو قرار دارد. وقتی پادشاه حضور داشته باشد، شاهزاده کوچک قصر کمتر جلب توجه می‌کند!

همان طور که گفتیم توحیدخانه برای مدت زیادی زندان عباسی بود، اما زندانی منحصربه‌فرد! مجرمان در این زندان به محراب عبادت فرستاده می‌شدند تا از خداوند طلب بخشش کنند و از او بخواهند به راه راست هدایتشان کند. جالب‌تر آنکه شاه عباس ورود افراد مسلح به این مکان را ممنوع کرده بود تا آن‌ها بتوانند با آسایش خاطر با معبود رازونیاز کنند!

پادشاهان قاجار هم از توحیدخانه به‌عنوان زندان استفاده می‌کردند، اما نه مثل شاه عباس. این مکان در زمان قاجار به مطبخ و زندان تبدیل شد و کم کم از یک بنای مقدس به یک عمارت معمولی تبدیل شد. مرمت‌گران دوران پهلوی و بعد از انقلاب، عمارت را دوباره بازسازی کردند و در نهایت سرنوشت پر فرازونشیب این عمارت به جایی ختم شد که بخشی از دانشگاه هنر اصفهان باشد.