گنبد سلطانیه کجاست؟
- آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان گنبد
گنبد سلطانیه در بزرگراه قزوین زنجان، در فاصله کمی از شهر زنجان و در مرکز شهر سلطانیه واقع شده است. این بنای تاریخی با شهر زنجان، ۴۴ کیلومتر (۴۰ دقیقه) فاصله دارد. فاصله گنبد سلطانیه با تهران نیز حدود ۲۹۵ کیلومتر (سه ساعت و ۱۰ دقیقه) است. این جاذبه بی‌نظیر با فرودگاه زنجان، ۶۳ کیلومتر (یک ساعت)، با ایستگاه راه‌آهن زنجان، ۴۳ کیلومتر (۴۰ دقیقه) و با پایانه اتوبوسرانی زنجان ۴۴ کیلومتر (۴۳ دقیقه) فاصله دارد.
مسیر دسترسی به گنبد سلطانیه
برای دسترسی به گنبد سلطانیه از شهر زنجان کافی است خود را از طریق بزرگراه ۲۲ بهمن به میدان بسیج برسانید و از خروجی سوم، وارد جاده ابهر – زنجان شوید. در جاده حدود ۳۳ کیلومتر برانید تا به سه راه سلطانیه برسید. از خروجی سمت چپ خارج شوید و مسیر را در جاده ۴۷ ادامه دهید تا به میدان جانبازان برسید. در میدان به چپ برانید تا به میدان امام خمینی برسید؛ سپس وارد خیابان پیروزی شوید و بعد از عبور از دو کوچه بن‌بست و یک خیابان اصلی، از سمت راست خارج شوید تا به خیابان انقلاب برسید. بلافاصله به راست برانید و وارد خیابان دکتر بهشتی شوید. اولین خیابان در سمت چپ، شما را به گنبد سلطانیه می‌رساند.
چنانچه قصد سفر با قطار را دارید، می‌توانید در ایستگاه راه آهن سلطانیه از قطار پیاده شوید و با تاکسی خودرا به گنبد سلطانیه برسانید. فاصله گنبد سلطانیه تا ایستگاه قطار این شهر در حدود ۱۰ کیلومتر (۱۵ دقیقه با ماشین) است.
تاریخچه گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته دشتی پهناور بود و برای تفریح و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ارغون خان»، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانیان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.
گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول، به‌عنوان آرامگاه بنا شد. این حاکم ایلخانی از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی می‌کرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد.
اولجایتو کمی پس از تغییر دین، مریض می‌شود و نام خود را به «خربنده» تغییر می‌دهد؛ زیرا خرافه‌ای در میان اقوام پدری اولجیاتو (مغول‌ها) وجود داشت که طبق آن، قدرت حروف ابجد از خود اسم مهم‌تر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم‌ارزش است.
پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت‌تاثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله، مسلمان شد. وی پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و نام خود را سلطان محمد خدابنده گذاشت. او آرامگاه سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این بنا در سلطانیه منتقل کند. سلطان محمد خدابنده به‌دلیل مخالفت علمای شیعه، موفق به انجام این کار نشد و در نهایت، این بنا به‌عنوان آرامگاه خود وی مورد استفاده قرار گرفت.
سلطان محمد خدابنده در سن ۳۴ سالگی و دو سال پس از اتمام ساخت گنبد سلطانیه بر اثر بیماری جان خود را از دست داد. وی وصیت کرده بود که او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند. در تمام کتیبه‌های موجود در این بنا، نام سلطان محمد و پسر وی دیده می‌شوند. به‌علاوه در برخی کتیبه‌ها نام تاج الدین علیشاه به چشم می‌خورد که به گفته برخی، معمار این بنا بوده است. بیش از ۳,۰۰۰ کارگر در ساخت گنبد سلطانیه نقش داشتند و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر سلطان، طراح و ناظر بر ساخت این بنا بوده است.
گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ پروژه‌ای که تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. گفته می‌شود عملیات مرمت این بنا از ظریف‌ترین و پیچید‌ه‌ترین پروژه‌های مرمت و بازسازی بوده است. گنبد سلطانیه با قدمت بیش از ۷۰۰ سال، بنایی باشکوه و معماری خاص است که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.
گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری خلاقانه، تزیینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، استفاده هوشمندانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات و زیبایی‌شناسی نمونه‌ای منحصربه‌فرد در معماری محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌عنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری معرفی کرد.
از بنای گنبد سلطانیه در گذشته استفاده‌های بسیاری شده است که در میان آن‌ها می‌توان به برگزاری مراسم قرآن‌خوانی به‌صورت گروهی، برگزاری مراسم و نماز و دعا و سایر مناسک‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های آموزشی و درس، دایر کردن مکتب و دانشگاه، اقامت کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیمارها اشاره کرد؛ بنایی که امروزه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود.
گنبد سلطانیه در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در تاریخ ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۸۴ به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد. از جمله دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند می‌توان به تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری و برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز اشاره کرد؛ تبادل‌هایی که در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی صورت گرفته‌اند.
بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه از دور به‌شکل یک گنبد تنها دیده می‌شود؛ اما این بنا دارای چند بخش اصلی است که در ادامه به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.
تربت خانه
تربت خانه در ضلع جنوبی بنای گنبد سلطانیه قرار دارد؛ بخشی که محراب مجموعه را در برمی‌گیرد. تربت خانه ۱۷٫۶ متر طول، حدود هشت متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد و به نظر می‌رسد که پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به مجموعه اضافه شده است.
سلطان محمد خدابنده پس از عدم موفقیت در انتقال جسد علی (ع) و امام حسین (ع) به آرامگاه سلطانیه، دستور داد خاک نجف و کربلا را به این شهر بیاورند تا در ساخت این بنا از آن‌ها استفاده کنند. روی دیوارهای محراب و رو‌به‌روی درب بنا، سوره الملک با استفاده از تربت امام حسین (ع) به دو خط ثلث و کوفی نوشته شده است و به همین علت این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.
کاشی‌های طلایی رنگ، منقوش و هشت‌گوش تربت خانه و ازاره‌های آن (حاشیه تزیینی دیوار که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری از دیوار را می‌پوشاند) از لحاظ هنری، بسیار ارزشمند، نادر و شگفت‌انگیز هستند. به گفته برخی محققان در گذشته، بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از جنس مس و طلا وجود داشت که به احتمال زیاد از بین رفته یا دزدیده شده است.
سردابه
سردابه یکی از فضاهای جانبی گنبد سلطانیه است که در ضلع جنوبی، زیر تربت خانه قرار دارد. برخی بر این باورند که این بخش از بنا قبل از ساخت گنبد بنا شده و پیش از اتمام بنا مورد استفاده بوده است. ایلخانیان طبق رسم‌های آیینی و به پیروی از اجداد خود، مردگانشان را به‌همراه اسباب و زیور آلات در گورهای سردابه‌ای در زیر زمین به خاک می‌سپاردند؛ زیورآلاتی که جایگاه اجتماعی فرد را نشان می‌داد.
سردابه گنبد سلطانیه محل دفن پادشاهان و صاحبان مقام در آن دوره بوده است و دسترسی به آن از طریق ایوان جنوبی تربت‌خانه میسر است. ورودی سردابه ارتفاع کمی دارد و در زمان ورود به آن باید کمی سر خود را خم کنید؛ به این ترتیب همگان در بدو ورود به سردابه به مردگان احترام می‌گذارند.
در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در دو طرف آن دو فضای کوچک به چشم می‌خورند. طبق کاوش‌های به عمل آمده هیچ قبری در سردابه این بنا وجود ندارد؛ اما مورخان و برخی از محققان اعتقاد دارند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.
گنبد خانه
گنبد سلطانیه اولین نمونه موجود از گنبد دو پوسته (دوجداره) در جهان است که اهمیت بسیاری از لحاظ تاریخی و معماری دارد. ارتفاع این گنبد حدود ۵۰ متر، قطر دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر و قطر خارجی آن ۳۸ متر است. گنبد سلطانیه ۱۶۰ سانتی‌متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته یا جداره آن ۶۰ سانتی‌متر است.
دو جداره بودن گنبد سلطانیه با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است؛ نکته‌ای که هوش معمار این بنا را به ما نشان می‌دهد. قوس این گنبد بسیار تند و کشیده است و از نظر دهانه، ارتفاع و ساختار، قابل مقایسه با هیچ بنایی در ایران نیست. در نمای بیرونی گنبد و در هر هشت ضلع آن طاق‌نما‌هایی به چشم می‌خورند که در واقع بخشی از تزیینات سازه هستند.
مناره‌های گنبد سلطانیه
دو نوع مناره در گنبد سلطانیه وجود دارد؛ مناره‌هایی که به‌صورت پنهان در داخل اسکلت هستند و گلدسته‌هایی که بر فراز بنا قرار دارند. در گذشته هشت مناره در بالای این بنا وجود داشت که همه آن‌ها به‌غیر از یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، فرو ریخته و از بین رفته‌اند. این منارهها از لحاظ فرم، اسکلت و ابعاد با یکدیگر تفاوتی نداشتند و ابهت بی‌نظیری به بنا می‌دادند.
مناره‌های گنبد سلطانیه تو خالی هستند و درون آن‌ها پلکان چرخشی تعبیه شده است که از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره امتداد دارد. در گذشته روی هر یک از این منارهها، موذنه‌ای قرار داشت که در حال حاضر در بنا هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. این موذنه‌ها برای پخش صدای اذان و خبر به‌طور یکنواخت در تمام شهر روی منارهها تعبیه شده بودند؛ زیرا در صورت وجود یک موذنه، گنبد بزرگ بنا مانع از رسیدن صدا به کل شهر می‌شد.
وجود هشت مناره قرینه و همچنین ایوان‌های جانبی در بنای گنبد سلطانیه نیروی رانشی گنبد به‌سمت خارج را مهار و استحکام آن را حفظ می‌کرد. برخی نیز بر این باورند که این منارهها نقش محافظتی داشتند و ساخته شدند تا در زمان وقوع زلزله فرو بریزند و مانع آسیب به بنای اصلی شوند.
موزه گنبد سلطانیه
موزه کوچکی در پایین سردر ورودی مجموعه گنبد سلطانیه وجود دارد که در آن تعدادی عکس و مقداری از اشیای باقی‌مانده از دوران گذشته و آثار کشف شده در منطقه سلطانیه در معرض نمایش قرار داده شده‌اند.
سازه‌های از میان رفته گنبد سلطانیه
از سازه‌های از میان رفته گنبد سلطانیه می‌توان به ساختمان‌های اطراف و ارگ سلطنتی، حصاری با ۱۶ برج و بارو و خندقی برای جلوگیری از ورود دشمنان اشاره کرد که متاسفانه همه آن‌ها به‌همراه بخشی از کتیبه‌ها به دستور میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) ویران شدند.
در گذشته دورتادور گنبد سلطانیه مکان‌هایی به‌عنوان مناطق عام‌المنفعه یا ابواب البر ساخته شده بود که در حال حاضر به‌طور کامل تخریب شده‌اند و اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد. در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه نیز آثاری از ساختمان یک مسجد با محراب گچبری شده وجود دارد؛ آثاری که نشان می‌دهند به‌غیر از آرامگاه اصلی، بنای مهم و عظیم دیگری نیز در کنار آرامگاه بوده است.
معماری گنبد سلطانیه
پلان گنبد سلطانیه در قسمت همکف و طبقه اول، مستطیل‌شکل است؛ البته پلان بنا در طبقه دوم و سوم به‌صورت هشت‌ضلعی در می‌آید. سبک نمای بنا بیشتر با معماری سلجوقی تطابق دارد و نشانه‌هایی از استفاده از اصول اسلامی در ساختار بنا مانند تعبیه ۱۱۰ پله در ساختمان (مترادف با نام علی (ع) در حروف ابجد) نیز دیده می‌شود؛ علاوه بر این، امتداد خط تقارن (مهم‌ترین اصل رعایت شده در معماری بنا) گنبد سلطانیه به سوی قبله است و همین موضوع نیز دلالت بر اصول اسلامی دارد.
مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد سلطانیه و تمام ساختمان این بنا آجر است و تنها در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی (به شیوه معرق‌کاری) به چشم می‌خورد. ملاط مورد استفاده در بنا نیز با مخلوطی از گچ و مقدار کمی آهک درست شده است.
برخی از محققان بر این باورند که در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان (مشهورترین و مقتدرترین پادشاه ایلخانی) الگوبرداری شده است؛ بنایی که خود متاثر از طراحی بنای آرمگاه سلطان سنجر (دومین سلطان سلجوقی) است. البته باید بدانید که پلان آن آرامگاه‌ها مربعی شکل هستند؛ در حالی که گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی است.
جالب است بدانید معماری گنبد سلطانیه الهام‌بخش معماری سبک گوتیک بوده است؛ به‌طوری که فیلیپو برونلسکی (Filippo Brunelleschi)، معمار و مهندس مشهور ایتالیایی قرن پانزدهم میلادی، و لورنتسو گیبرتی (Lorenzo Ghiberti)، مجسمه‌ساز، معمار و نویسنده ایتالیایی، در طراحی و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (حدود ۱۰۰ سال پس از ساخت گنبد سلطانیه) از آن الهام گرفته و الگوبرداری کرده‌اند. آرتور پوپ، شرق‌شناس و مورخ برجسته آمریکایی، طراحی بنای تاج محل در هند را نیز متاثر از این بنا می‌داند و بر این باور است که گنبد سلطانیه، الگوی ساخت تاج محل بوده است.
نکته جالب درباره ساختار گنبد سلطانیه این است که تنها حدود نیم‌متر پی دارد. با این حال، این ساختمان به‌قدری محکم است که با ۱۶۰۰ تن وزن در طول ۷۰۰ سال تنها هشت سانتی‌متر نشست داشته است. گنبد سلطانیه تا به امروز ۳۳ زلزله را تاب آورده که شدیدترین آن‌ها ۶ ریشتر بوده است.
زمین این بنا از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق هشت تا ۱۰ متر تشکیل می‌شود. مقاومت عالی زمین منطقه احداث گنبد سلطانیه سبب شده است تا معمار بنا پی این سازه عظیم را بسیار ناچیز و سطحی و با عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر در نظر بگیرد. پی این سازه تنها در قسمت شمالی بنا از سطح زمین ۱٫۵ متر پایین‌تر است. پی‌های گنبد سلطانیه از بلوک‌های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتی‌متر و ملاط گچ و آهک ساخته شده‌اند.
ورودی‌های بنا
در گذشته، چهار درگاه با اندازه‌های متفاوت برای ورود به گنبد سلطانیه وجود داشت. ورودی‌های بزرگ (ورودی‌های شرقی و شمال غربی) مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک مورد استفاده زنان بود. ورودی‌های کوچک به ایوان‌های کوچک طبقه اول منتهی می‌شدند.
طبقات مختلف بنا
طبقه همکف گنبد سلطانیه قسمتی از بنا است که سلطان محمد خدابنده برای دفن امام علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر داشت. فضای بسیار وسیع دیگری نیز در طبقه همکف وجود دارد که به احتمال زیاد برای طواف و اجرای مراسم خاص مذهبی در نظر گرفته شده بود.
طبقه اول بنا در ارتفاع ۹٫۴ متری، متشکل از راهروهای ارتباطی است. یک ایوان سرپوشیده دورتادور بنا قرار دارد و پنجره‌های موجود در چهار ایوان بزرگ، به روشن شدن فضای آن کمک شایانی می‌کنند. این راهروها برای سبک کردن بنا احداث شده‌اند؛ زیرا در صورت پر شدن این فضاها، نیاز به مصالح بیشتری بود و وزن سازه نیز بسیار سنگین‌تر می‌شد. در راهروهای طبقه اول اتاقک‌هایی وجود دارد که احتمالا بانوان و خانواده سلطنتی از آن‌ها برای تماشای مراسم خاص استفاده می‌کردند.
طبقه دوم در ارتفاع ۲۷٫۸ متری، ایوان‌هایی شبیه به طبقه اول با چشم‌اندازی رو به دشت اطراف بنا دارد. کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی و غیره به‌همراه کتیبه‌های متعدد از تزیینات این ایوان‌ها هستند؛ ایوان‌هایی که در واقع محل تجمع علما و طلاب علوم دینی بوده‌اند و در دوره صفویه با ساخت دیوار به اتاق تبدیل شدند. این اتاقها در آن دوره محل سکونت طلاب بودند. دیوارهای این اتاقها در پروژه مرمت گنبد سلطانیه تخریب شدند تا از اسکلت بنا سبک شود و گنبد به‌شکل اولیه خود بازگردد.
هشت پلکان در داخل دیوارهای طبقه دوم تعبیه شده‌اند که به منارهها ختم می‌شوند؛ این پلکان‌های مدور و چرخش راه ارتباطی طبقه دوم و سوم هستند. هر پله ۹۰ سانتی‌متر طول و ۳۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد.
پاطاق گنبد (پایین گنبد) و پایه‌های هشت‌ضلعی مناره‌های بنا در طبقه سوم بنا قرار دارند. این طبقه در واقع پشت بام بنا به شمار می‌آید و فضای آن به افراد این امکان را می‌دهد که در اطراف گنبد آزادانه حرکت کنند. از این فضا برای تعمیر گنبد یا پارو کردن برف روی گنبد استفاده می‌شده است.
رازهای گنبد سلطانیه
استفاده از عدد هشت
پلان بنای گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی بوده است. این بنا هشت درب، هشت ایوان و هشت مناره قرینه نیز داشته است. علت دقیقی استفاده از عدد هشت در ساخت این بنا مشخص نیست؛ زیرا این عدد مانند عدد هفت یا ۱۲ مقدس به حساب نمی‌آید. با این وجود برخی از محققان، امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار می‌دانند و برخی نیز معتقد هستند استفاده از این عدد برای استحکام بنا بوده است. عده‌ای نیز بر این باورند که گنبد سلطانیه با الهام گرفتن از هشت درب بهشت به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است.
ساعت آفتابی گنبد سلطانیه
در گذشته تشخیص زمان برای مسلمانان و انجام فرایض مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار بود؛ به همین دلیل در زمان ساخت گنبد سلطانیه یک ساعت آفتابی در اسکلت این بنا تعبیه شد تا ساکنان شهر بتوانند با کمترین خطا زمان را تشخیص دهند.
طرز کار ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به این صورت است که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد در واقع کار عقربه بزرگ ساعت را انجام می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک نیز حدود دقیقه را مشخص می‌کنند. شب‌هنگام نیز ستاره‌هایی که از این پنجره‌ها مشاهده می‌شدند به افراد در تشخیص زمان کمک می‌کردند.
تزیینات گنبد سلطانیه
تزیینات گنبد سلطانیه نشان می‌دهند که معمار بنا به هنر توجه خاصی داشته است؛ تزییناتی که اتمام آن‌ها به‌تنهایی سه سال وقت برده است.
استفاده از نقوش اسلامی
در گنبد سلطانیه با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا می‌شود: کلمه «الله» به‌عنوان علت غایی جهان هستی، کلمه «محمد» به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب و کلمه «علی» به‌عنوان مظهر حکومت عدل الهی.
هنرمندان برای تزیین گنبد سلطانیه از خط بنایی استفاده کرده‌اند. آن‌ها کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی الوان (هفت رنگ) و رنگ سرد در جای‌جای این بنا حتی در بدنه منارهها به کار گرفته‌اند. دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز مزین به کلمات الله، محمد و علی هستند؛ کلماتی که با ترکیب کاشی آبی و آجر ساخته شده‌اند.
به‌علاوه در برخی از قسمت‌های بنا جملات اسلامی مانند «لا‌اله‌الا‌الله» و «سبحان‌الله» نیز دیده می‌شوند؛ نحوه قرارگیری و تکرار این جملات از یک الگوی منظم ریاضی پیروی می‌کند. در بعضی بخش‌ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب‌های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی‌کاری به چشم می‌خورد.
در ابتدا تزیینات بنای گنبد سلطانیه متشکل از عبارات اسلامی و نام پادشاه روی آجر و کاشی بود؛ ولی پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی نامشخص دستور دارد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و اسامی روی گچ‌ها حکاکی شوند. به این ترتیب می‌توان گفت که بنای گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ است.
به کار بردن رنگ آبی
رنگ آبی مهم‌ترین رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و به نظر می‌آید که این رنگ، تنها رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگ‌های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود؛ زیرا در آن زمان امکانات و روش‌های تکنیکی برای ایجاد رنگ‌ها وجود نداشت. البته به‌طور کلی رنگ فیروزه‌ای در بیرون و داخل گنبد قالب است.
تزیینات چوبی
در گنبد سلطانیه تزیینات چوبی از جنس چوب درخت ساج دیده می‌شود؛ تزییناتی که در ساخت آن‌ها از هیچ میخی استفاده نشده است. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه آورده شد. استادکاران قبل از استفاده از این نوع چوب در ابتدا آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب موریانه جلوگیری به عمل بیاورند. گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.
کتیبه‌های گنبد سلطانیه
کتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و روی تمام دیوارهای آن به چشم می‌خورند. در میان این تزیینات قرآنی می‌توان به سوره فتح در دورتادور طبقه همکف، آیت‌الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول، آیات سوره‌های الانبیا، المومنون و الملک در بدنه‌ها، کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد در تمام دیوارهای طبقه اول و دوم، کتیبه‌های دیگری منقوش به ۶ بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله و… اشاره کرد.
شرایط بازدید از گنبد سلطانیه
بازدید از گنبد سلطانیه همه‌روزه به‌جز تعطیلات سوگواری امکان‌پذیر است. ساعت بازدید از این بنا در روزهای هفته از ۸ تا ۱۸:۳۰ و جمعه‌ها از ۹ تا ۱۸:۳۰ است. هزینه بازدید از گنبد سلطانیه (در سال ۱۴۰۲) برای بازدیدکنندگان ایرانی ۵,۰۰۰ تومان است.
بازدید از گنبد سلطانیه به‌دلیل تعداد زیاد پله‌های ساختمان به افراد سالمند و توان‌یابان توصیه نمی‌شود. به‌علاوه، بهتر است بدانید که ایوان‌های این بنا حفاظ ندارند؛ بنابراین در صورت همراهی با کودکان باید مراقب آن‌ها باشید.
در زمان بازدید از گنبد سلطانیه به‌عنوان یک گردشگر مسئولیت‌پذیر از این اثر تاریخی محافظت به عمل بیاورید و از نوشتن یادگاری، ریختن زباله یا آسیب زدن به دیوارها و تزیینات بنا خودداری کنید. فراموش نکنید که این بنای ۷۰۰ ساله امانتی در دستان شما برای نسل‌های آینده است.
امکانات گنبد سلطانیه
از امکانات گنبد سلطانیه در محوطه این بنا می‌توان به سرویس بهداشتی و نماز خانه اشاره کرد. توجه داشته باشید که در محوطه این بنا پارکینگ وجود ندارد؛ البته شما می‌توانید در خیابان‌های اطراف به‌راحتی جای پارک پیدا کنید.
بهترین زمان بازدید از گنبد سلطانیه
آب و هوای شهر سلطانیه به نسبت دیگر مناطق مرکزی ایران سردتر است. این شهر از زمستان‌هایی یخبندان و برفی و تابستان‌هایی دلپذیر و خنک میزبانی می‌کند. بهترین زمان سفر به سلطانیه و بازدید از گنبد سلطانیه ماه‌های اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد است؛ البته شما می‌توانید در ماه‌های مهر و آبان نیز برای لذت بردن از طبیعت پاییزی و چشم‌اندازهای جادویی به این منطقه سفر کنید. سفر در فصل زمستان به سلطانیه به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود؛ زیرا علاوه بر آب و هوای سرد، در این زمان از سال جاده‌ها یخ می‌بندند و لغزنده می‌شوند.
جاهای دیدنی اطراف گنبد سلطانیه
خانقاه چپلی اغلو
- آثار ملی ایران
- فاصله از گنبد سلطانیه: ۱٫۴ کیلومتر (چهار دقیقه)
- آدرس: زنجان، شهرستان ابهر، بخش سلطانیه، دهستان سلطانیه
خانقاه چپلی اقلو یا کچه بورک (کلاه نمدی) با قدمتی از دوره ایلخانیان در حدود یک کیلومتری جنوب غربی گنبد سلطانیه قرار دارد. برخی باستان‌شناسان این بنا را متعلق به حسام‌الدین حسن چلبی (مصاحب و همنشین مولوی) با قدمتی از سال ۷۲۸ هجری قمری می‌دانند. جالب است بدانید که مثنوی معنوی یادگار این دوره از هم‌نشینی او با مولانا بوده و حتی نظم کتاب مثنوی به درخواست او صورت گرفته است. این بنا از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل می‌شود.
خانقاه چپلی اوغلو صحنی مرکزی دارد که در اضلاع غربی و شرقی آن حجره‌هایی واقع شده‌اند. نقشه معماری بنا متاثر از عقاید صوفیه است و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، طراحی شده‌اند. واحد اول در بخش ورودی مختص به فقرا بوده است؛ در حالی که طالبان (مرتبه بعدی این فرقع) در گوشه‌های قسمت ورودی جای می‌گرفتند. حجره‌های انفرادی صحن مرکزی با درب های کوتاه، محل ریاضت مریدان با توجه به مراتب آن‌ها بوده است.
مقبره شیخ براق یا چلبی اوغلو در بخش جنوبی خانقاه و ارتفاع ۱۷ متر از نوع مقابر برجی شكل قرون میانی اسلامی است. نماهای هشتگانه با عملكردهای چند جانبه‌ای (استاتیكی و زیبایی شناسی)، طرح‌های آجرچینی، طاق‌نماهای زیبا با قوس‌های پنج و هفت کند، گنبدی آجری و محراب‌های مقرنس‌کاری شده از جمله تزیینات این بنا به شمار می‌روند. داخل این بقعه با تداعی حلقه ذکر صوفیه به فضاهایی تقسیم شده که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آن‌ها، در اطراف آن قرار گرفته است. این بنای تاریخی بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و در حال حاضر از حجره‌های آن به‌عنوان اتاق‌های هتل استفاده می‌شود.
ﺗﭙﻪ ﻧﻮﺭ
- آثار ملی ایران
- فاصله از گنبد سلطانیه: ۱٫۳ کیلومتر (پنج دقیقه)
- آدرس: زنجان، شهرستان ابهر، بخش سلطانیه، دهستان سلطانیه، روستای قیاسیه (مشاهده روی نقشه)
تپه نور از زیباترین جاهای دیدنی سلطانیه است که بر فراز آن می‌توانید نمایی زیبا از گنبد سلطانیه را تماشا کنید. این تپه با قدمتی از دوره اشکانیان ۱٫۸ هکتار مساحت و ۱۵ متر ارتفاع دارد. در کاوش‌های صورت گرفته در سال ۱۹۷۱ میلادی، پایه‌های یک بنای ساختمان عظیم (ساختمانی ۱۲ ضلعی با قدمتی از دوره ایلخانیان) در این تپه کشف شد؛ برجی گنبدی با راهروها، پله‌ها، تزیینات مانند مقبره اولجایتو که به باور برخی باستان‌شناسان، مقبره غازان خان برادر بزرگ‌تر اولجایتو است. پایه‌های این برج از قطعات سنگی ساخته شده است که با ملاط به هم متصل شده‌اند.
علاوه بر این، در محوطه تپه نور کوچک نشانه‌هایی از سکونتگاه‌های پیش از تاریخ یافت شده است که قدمت آن‌ها را به اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد نسبت می‌دهند. سفال‌های به‌دست آمده از این تپه نیز با شباهت زیاد به سفال‌های کشف شده در دشت قزوین، وجود سکونتگاه‌هایی در همان زمان را ثابت می‌کند.
بقعه ملاحسن کاشی
- آثار ملی ایران
- فاصله از گنبد سلطانیه: ۲٫۱ کیلومتر (۶ دقیقه)
آرامگاه ملا حسن کاشی (عارف و شاعر قرن چهاردهم میلادی) از جاهای دیدنی سلطانیه به دستور «شاه تهماسب» یکم بنا شده و تکمیل معماری داخلی آن در دوره فتحعلی شاه قاجار توسط عبدالله دارا میرزا، والی مشهور زنجان، انجام گرفته است. به‌علاوه، اشعاری به خط نستعلیق در داخل گنبد به‌شکل کتیبه‌های گچبری شده به چشم می‌خورد. این بنا با گنبدی فیروزه‌ای رنگ از ایوان‌های طبقه دوم گنبد سلطانیه قابل مشاهده است.
نمای بیرونی آرامگاه ملا حسن کاشی در دشتی وسیع، هشت‌ضلعی و دارای چهار ایوان است که توسط چند دهلیز به هم متصل می‌شوند؛ اما درون بنا به‌صورت چهارضلعی (مربعی شکل) است. گنبد این بنا دوپوسته و مزین به کاشی‌کاری‌هایی است که هر بیننده‌ای را متحبر خواهد کرد؛ داخل گنبد نیز آراسته به مقرنس‌کاری، گچبری و آجرکاری است.
ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍﺵ ﻛﺴﻦ
- آثار ملی ایران
- فاصله از گنبد سلطانیه: ۳۷ کیلومتر (۴۹ دقیقه)
- آدرس: زنجان، شهرستان ابهر، بخش سلطانیه، پنج کیلومتری روستای ویر، ۱۵ کیلومتری شمال شرقی سلطانیه (مشاهده روی نقشه)
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم . عکاس: مصطفی عسگری
معبد داش‌کسن یا معبد اژدها بنایی صخره‌ای با قدمتی از دوره ایلخانیان است. در این بنا دو نقش‌برجسته اژدها و چند محراب اسلامی حجاری شده به چشم می‌خورند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این نقش‌برجسته‌ها از معدود نقوش اژدها در ایران هستند؛ نقوشی که تاثیر فرهنگ شرق دور (مغولستان و چین) را در این بنا نشان می‌دهند. برخی باستان‌شناسان بر این باورند که ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍﺵ ﻛﺴﻦ در دوره قبل از اسلام بنا و نقوش اژدها در دوره ایلخانیان به آن اضافه شده است.
متاسفانه آثار بسیاری از شکل اولیه ﻣﻌﺒﺪ ﺩﺍﺵ ﻛﺴﻦ باقی نمانده است و تنها سنگ‌های بزرگ و پراکنده در گوشه کنار بنا دیده می‌شوند. برخی از این سنگ‌ها در اتاقک‌های شیشه‌ای مسقف قابل بازدید هستند. محدوده معبد اژدها مستطیلی شکل و با ابعاد تقریبی ۱۰۰ متر در ۵۰ متر است.
