در دشت‌های مرودشت و در محاصره کوه‌های زاگرس جنوبی فلات ایران، در 60 کیلومتری شیراز و در جنوب غربی کشور، مجموعه‌ای واقعی از فرهنگ‌ها، مهم‌ترین بنای ایران قدیم از نظر وسعت و پایتخت تشریفاتی بهار امپراتوری هخامنشی قرار گرفته است. تخت جمشید، پایتخت سابق داریوش بزرگ بوده و در سال 512 قبل از میلاد تأسیس شد که در دنیای باستان هیچ ساختمان چشم‌گیرتری وجود نداشت. تخت جمشید را می‌توان نماد شکوه و عظمت در ایران باستان و یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ تمدن جهان دانست. این بنای تاریخی در جهان به پرسپولیس نیز معروف بوده که نام یونانی آن خوانده می‌شود.
تخت جمشید شیراز
تخت جمشید به معنای مکانی است که پارسیان در آن زندگی می‌کنند. این بنا با نام‌های دیگری مانند صد ستون یا چهل منار نیز شناخته می‌شود. بنای تخت جمشید در واقع توسط داریوش هخامنشی حدود 25 قرن پیش روی تپه‌ای به نام رحمت ساخته شده و به عنوان نماد شکوه و عظمت در ایران باستان بوده و یکی از دیدنی‌های شیراز به حساب می‌آید. می‌توان گفت تخت جمشید و بناهای باقی مانده در آن یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ تمدن جهان محسوب میشوند و جلوه معماری کاخ شاهان هستند. پادشاهان هخامنشی در اوج قدرت، کاخ‌های سنگی خود را در دل کوه‌ها ساخته‌اند تا تصویر روشنی از آینده حکومت خود به نمایش گذارند.
تخت جمشید یادگاری بر جای مانده از پادشاهان دوره هخامنشی در ایران از 2500 سال قبل از میلاد است. با توجه به گستردگی امپراتوری هخامنشی در ایران باستان که بخش قابل توجهی از شرق جهان را نیز در برمی‌گرفت، می‌توان به شکوه مقر این پادشاهان در این بنای تاریخی پی برد. لازم به ذکر است که در میان شش پایتخت امپراتوری هخامنشی، تخت جمشید بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین پایتخت شناخته شده بود. باستان‌شناسان با مطالعه کتیبه‌ها و آثار باقی مانده در این منطقه به پیشرفت تمدن در ایران باستان پی برده‌اند. قوانین اجتماعی این دوره نیز بسیاری از مورخان را شگفت‌زده کرد.
تخت جمشید در جهان به پرسپولیس نیز معروف بوده که نام یونانی آن میدانند. منطقه تخت جمشید به سرزمین پارس نیز معروف است. معماران و هنرمندان بی‌شماری در ساخت این بنا شرکت داشتند و توسط کارگران زن و مرد ساخته شد. اما آنچه بر ارزش آن در طول تاریخ می‌افزاید، رفتار پادشاهان هخامنشی با کارگرانی است که در ایران باستان در ازای زحمات خود دستمزد و مزایای مناسبی دریافت می‌کردند. بنا بر اطلاعات موجود در کتیبه‌ها، ساخت بنای تخت جمشید حدود 120 سال به طول انجامید.
تاریخچه تخت جمشید
در کتیبه‌ای که در سال 311 پس از میلاد توسط شاهزاده ساسانی شاپور، پسر هرمزد دوم بر جای مانده، این مکان را سادستون به معنای «صد ستون» می‌داند. از آن‌جایی‌که ایرانیان قرون وسطی این مکان را به جمشید، پادشاهی از اساطیر ایرانی نسبت می‌دادند، آن را به عنوان تخت جمشید می‌دانستند. نام دیگری که در این دوره به آن داده شد، چهل مناره است. بر اساس کتیبه‌های بر جای مانده از دوره هخامنشیان در نقاط مختلف، می‌توان هدف داریوش را از ساخت این بنا، نمادی از ایران باستان معرفی نمود. ساخت و تکمیل کاخ‌های تخت جمشید تا پایان حکومت هخامنشیان ادامه یافت.
بخشهای زیادی از بنای تخت جمشید در زمان داریوش اول، خشایارشاه و اردشیر اول ساخته و تزئین شده‌اند. کاخ‌های مجلل تخت جمشید سال‌ها محل سکونت پادشاهان هخامنشی بوده و هنوز هم یکی از برجسته‌ترین و ماندگارترین بناهای تاریخی به شمار می‌رود. برای چندین سال، کارگران برای ساختن کاخ‌ها و عمارت‌ها، کوه‌ها را کندند و کوه‌پایه‌ها را سنگ‌فرش کردند. مصالح اصلی در ساخت کاخ‌ها سنگ بودهاند که در مقاومت‌های متفاوت از آنها استفاده می‌نمودند. کنده‌کاری و صیقل دادن سنگها به تکه‌های بزرگ و حمل کردن آنها به نقاط مختلف در ارتفاعات یکی از جذاب‌ترین قسمت‌های ساخت بنای کاخ به حساب می‌آید. لازم به ذکر است که انتخاب کوه‌های اطراف مرودشت توسط داریوش اول با توجه به موقعیت کوه نسبت به طلوع و غروب خورشید، دشت‌های سرسبز اطراف آن و قرار گرفتن این منطقه در جاده شاهی بوده که بسیار هوشمندانه برگزیده شد.
تخت جمشید چند سال قدمت دارد؟
صخره‌ای وسیع که در شمال غرب کوه مهر قرار داشته در ۵۱۸ سال پیش از میلاد مسیح یعنی حدود 2500 سال پیش برمی‌گردد. داریوش اول، سومین پادشاه هخامنشی، دستور ساخت کاخی عظیم در کوه‌های اطراف مرودشت را صادر کرد. تحقیقات حاکی از آن است که این پادشاه بزرگ محل اولیه احداث این بنای تاریخی را با توجه به محاسبات نجومی انجام داده است. این محاسبات نشان دادند که در برخی از روزهای سال زاویه نور آفتاب هنگام تابش مطابق بر محورهای عرضی و طولی تخت جمشید خواهد بود. از جمله مهم‌ترین دلایل برگزیدن این ناحیه می‌توان به اقلیم و خواص آن، قرارگیری در جاده شاهی و کوه‌هایی شبیه به قلعه آن اشاره کرد. این جلگه از کوه‌های مختلف تشکیل شده، از بخش شرقی با دریاچه طشک، بخش جنوبی به ارتفاعات زرقان، شمال به کوهستان و در نهایت از بخش غربی به حسین کوه متصل می‌گردد. در این مکان وجود آب گوارا چراگاه‌های بزرگ و … سبب ایجاد دامداری و کشاورزی نیز شده‌اند. البته ساخت عمارت‌ها و مجسمه‌های این بنا طولانی شد و در زمان پادشاهان بعدی ادامه یافت. هر یک از کاخ‌های موجود در محوطه تخت جمشید در زمان یکی از پادشاهان دوره هخامنشی ساخته شد. نام این بنا در سال 1979 با عنوان دومین اثر برجای مانده از تاریخ و فرهنگ ایرانی در لیست میراث یونسکو ثبت گردید.
تخت جمشید قبل از ویرانی چگونه بوده است؟
در سالهای اخیر به دلیل آسیب‌های فراوان به بناهای تخت جمشید، این محوطه بارها بازسازی شده است. در سال 1930 بازسازی تخت جمشید زیر نظر گروه باستان شناسی آمریکا انجام شد. در حین کاوش، کتیبه خشایارشاه کشف شد و به این ترتیب توانستند کاخ ملکه خشایارشاه را شناسایی نمایند. چند سال بعد، در سال 1935، یک گروه آلمانی برخی از کتیبه‌ها را بازسازی نموده و کاخ‌ها و ستون‌های کاخ آپادانا را تقویت کردند. روند بازسازی تخت جمشید تا سال 1940 ادامه یافت که منجر به کشف آثار و کتیبه‌های زیادی از این منطقه گردید. بسیاری از این آثار در موزه تخت جمشید و برخی از آثار کشف شده در موزه ملی ایران نگهداری میشوند.
عمارات و کاخ‌های بنا شده در تخت جمشید به علت قرار داشتن در پایین کوه رحمت که با نام میترا نیز شناخته میشد، از چشماندازی بسیار زیبا رو به دره‌ها و جلگه‌ها برخوردار بود. به دلیل شهرک مانند بودن محوطه تخت جمشید، میان کاخ‌های آن را مانند خیابان کرده و محله‌های بخش داخلی بنا با نظمی خاص و طرحی مدرن تقسیم‌بندی شده بودهاند. لازم به ذکر است که این کاخ‌ها برای برگزاری جشن‌ها و مراسم متفاوت نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
همواره سیستم لوله‌کشی در تخت جمشید یکی از برجسته‌ترین بخشهای معماری به حساب می‌آید. برای هدایت آب‌های جاری و باران، از آبراهایی استفاده میشد که در میان خیابان‌ها حفاری گردیده بودند. در مجموع تمامی معماری این بنا از جمله محوطه سازی، شهرسازی، تزئینات فضای داخلی بنا و تفکیک سکونت‌گاه شاهان و نقاط مسکونی در همه این سال‌ها دلیل معتبری بر قدمت ایران محسوب می‌شود.
بازسازی تصاویر تخت جمشید با هوش مصنوعی
اوج شکوه تخت جمشید به زمان امپراطوری هخامنشیان و قبل از حمله اسکندر و سوزاندنش بازمی‌گردد؛ زمان قبل از ویرانی تخت جمشید که هنوز سالم بود و معماری و شکوهش در تمام جهان می‌درخشید. اگرچه امروز مخروبه‌ای بیش از این کاخ باستانی پارسی باقی نمانده است اما به لطف پیشرفت‌های اخیر در زمینه هوش مصنوعی های تصویر ساز از قبیل میدجرنی (Midjourney)، دال ای (Dell-E) یا لئونادرو ای (Leonardo ai)، هم اکنون می‌توانیم تصاویر و نقاشی‌هایی از آن را در زمان قدیم و اوج شکوهش، بازسازی کنیم. البته که ما در مجموعه لحظه آخر این کار را برای شما کرده‌ایم. کافی است گالری زیر را باز کرده و 30 عکس طراحی شده هوش مصنوعی از تخت جمشید در زمان باستان را ببینید؛ از نمای بیرونی و هوایی گرفته تا تالارهای داخلی و تخت امپراطوری هخامنشیان.
عکس تخت جمشید قدیم
برخی از عکس‌ها یا نقاشی‌ها نیز طرح‌هایی که از زمان گذشته یا قدیم به دستمان رسیده است و اگرچه که به زیبایی طرح‌های بالا نیستند ولی جزئیات دقیق‌تری را از معماری و نقش و نگارهای هخمانشی با ما به اشتراک می‌گذارند. برخی نیز قدیمی هستند اما نه آنقدر که به 2500 سال پیش بازگردند.
چه کسانی تخت جمشید را آتش زدند؟
اسکندر مقدونی با توجه به این‌که آسیا را پیش‌کشی از طرف خدایان می‌دانست نیزه‌ای را به سوی خاک آسیا روانه کرده تا قصد خود را که تصاحب پادشاهی هخامنشی بوده اعلام نماید. او در مسیر خود به سمت تخت جمشید هر چیزی را که بر سر راهش قرار داشت را نابود کرد، در ادامه از بابل به شوش یکی از پایتخت‌های آن دوره رسید. پس از ویرانی این شهر بخش وسیعی از سپاهیان را به سوی تخت جمشید روانه ساخت. در واقع اسکندر مقدونی همراه با سپاه خود با حمله به ایران در سال 334 قبل از میلاد، دوران بزرگی و عظمت تخت جمشید را با آتش کشیدن آن و غارت خانه‌ها به پایان رساند. او با به آتش کشیدن کاخ خشایارشاه، نفرتی که از پادشاهان هخامنشی داشت را نشان داد؛ اما این پایان ماجرا نبود، پس آتش به نقاط دیگری از این بنای تاریخی زبانه کشیده و موجب تخریب در سطحی وسیع از آن گردید.
گفته می‌شود مدتی کوتاه بعد از به آتش کشیدن تخت جمشید توسط اسکندر، او از این کار خود پشیمان شده و حتی مدتی را در این بنا سکنی می‌گزیند. بر همبن اساس تصمیم او بر آن شد تا آتش زدن تخت جمشید توسط خود را انکار نموده و فرد دیگری را مقصر این کار جلوه دهد. اما سودی که به آتش کشیده شدن تخت جمشید داشته این بوده بسیاری از کتیبه‌های نوشته شده بر خشت خام در دوره هخامنشی، در این اتفاق پخته شوند. این موضوع که در آتش قرار گرفتن گل خام خشک شده سبب می‌گردد تا سفالی شود و از همین جهت سفال مقاومت بیشتری پیدا کند. بنابر همین ادعا کتیبه‌های تخت جمشید تاکنون سالم باقی مانده‌اند.
ساخت تخت جمشید
چهار پایتخت که در چهار مکان مهم و اصلی تمدن باستان بنا شده بودند، پایتخت‌های هخامنشیان محسوب می‌شدند که در تمام دوره پادشاهی و حکومت در آن‌جا می‌زیستند. بابل در مرکز تمدن بین‌النهرین، هگمتانه در قلب تمدن مادها، شوش در تمدن عیلام و پارسه که به تخت جمشید معروف گردیده مرکز اصلی حکومت هخامنشیان به معنای خطه پارس، این چهار پایتخت نام داشتند. بنای تخت جمشید که همواره جهت گرد همایی‌های بزرگ در سطح جهانی آن دوران و برگزاری مراسم مذهبی و آئینی و جشن‌های مهم مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای شاهان هخامنشی از اهمیت بالایی برخوردار بود. تمامی نمایندگان ایالت‌های تابع امپراتوری آن دوران از اقصی نقاط جهان گرد هم می‌آمدند تا در کنار پادشاه اعیاد بزرگ را جشن بگیرند. در هنر و معماری که توسط دولتی نیک‌اندیش از آن دوران به نمایش گذاشته شده، می‌توان تسامح، انسان‌دوستی، دادگری و روح اغماض را به وضوح مشاهده نمود. لازم به ذکر است که تخت جمشید همواره نمادی از شکوه دوران هخامنشیان و بیانگر اقتدار و بزرگی آن پادشاهان بود. این عظمت به همگان با نژادهای متفاوت از مصر و هندوستان و لیبی، قفقاز و آسیای میانه، دریاچه آرال و خلیج فارس، همه و همه نشان می‌داد که با هر نژاد و آئین و زبانی با هم برابر و اعضای یک جامعه هستند.
معماری تخت جمشید
در بنای تخت جمشید از یکی از سکوهای اصلی حدود ۴۵۷ متر و رو به دشت غربی بوده و طول آن یک سوم کمتر از ارزان در نظر گرفته شد سکو در بنای تخت جمشید را با سنگ‌های خاکستری رنگ محلی ساخته‌اند که این سنگ‌های به‌کار رفته در بدنه سکو با اضلاع متعدد و با انسجام بالا بعد از گذشت سال‌ها همچنان پابرجا هستند. سنگها را با دقت و ظرافت بالایی تراش داده و با دم چلچله‌های از آهن یا سرب به عنوان ملات به یکدیگر چسبانده‌اند و دیواری کوتاه در قسمت غربی سکو تعبیه کرده بودند تا چشماندازی به دشت داشته باشد. راه آب‌هایی را نیز در سنگ‌های روی هم چیده شده قرار داده بودند تا به همه نقاط روی سکو رفته و آب‌های اضافی را با خود حمل نمایند. در این بین یک راه آب با طول یک متر و بیست سانتی‌متر و عمق ۲ متر بر سکو نهادند. در نزدیکی بخش شمالی و در بدنه سکو دو سری پلکان با اختلاف ارتفاع ۱۰ سانتی‌متری برای پله‌ها و عرض ۷ متر مقابل هم قرار دادند. این دو رشته پلکان را طوری بنا کردهاند که به صورت اندک اندک ارتفاع گرفته تا از آسب‌ها بتوانند به آسانی از آنها بالا روند گفته می‌شود که مقامات و شاهان پارسی و ماد از پلکان در سمت راست و افراد برجسته و مقامات اقوام دیگر از پلکان در سمت چپ استفاده می‌نمودند.
نمادها در معماری تخت جمشید
برای ورود مهمانان روی سکو دروازهای با ارتفاع ۱۱ متر با نام دروازه ملل در زمان خشایارشاه ساخته شد. در قسمت ورودی این دروازه مجسمه‌های سنگی با نماد دو گاو بالدار که در آنها از چهره دو مرد با ریش بسیار و کلاه بابلی که به نام محافظان الهی کاخ بودهاند استفاده گردید. این تالار با ستون‌های اعجاب‌آورش علاوه بر این دروازه ورودی دارای دو دروازه جهت خروج در دو ضلع جنوبی و شرقی نیز بود. در این میان پارس‌ها و مادها اجازه داشتند تا از دروازه جنوبی عبور نمایند و به تالاری وسیع که در زمان خشایارشاه با نام آپادانا بنا گشت وارد شوند و اقوام دیگر از ضلع شرقی وارد تالار صدستون که به زمان داریوش برمی‌گردد، می‌شدند.
در بخش پشتی کاخ آپادانا بنای دیگری به چشم می‌خورد. در بخش شرقی کاخی بنا شده از زمان خشایارشاه با نام کاخ سردروازه و در قسمت غربی کاخ قرار دارد که در زمان داریوش بنا گردید. لازم به ذکر است که آپادانا جزء بخش رسمی بنای تخت جمشید محسوب میشد و در قسمت شمالی قرار داشته اما حرمسرا و بخشهای جنوبی در قسمت جنوبی قرار گرفته بودند. از دروازهای در بخش شرقی تالار ملل که روبه‌روی ورودی ملل قرار داشت راهی تعبیه گشته بود که به سمت شرق می‌رفت که مختص اقوامی غیر از پارس‌ها و مادها در نظر داشته‌اند و به تالاری با چهار ستون می‌رسید. در واقع این مکانی برای دسترسی اقوام مختلف به غیر از پارس‌ها و مادها به تالار تخت یا صدستون بوده و پیش از ساخته شدن کاخ آپادانا تالار تخت به دستور داریوش بنا گردیده بود محل تجمع برنامه‌های نوروزی محسوب میشد. در قسمت پشتی این کاخ خزانه شاهنشاهی با سه بخش قرار داشت. اما در مجموع باید گفت که بنای تخت جمشید یک بنای دفاعی نبوده از این جهت که پلکانی دوگانه و پهن با عرض ۷ متر برای هر پله رو به دشتی باز می‌رسید. نکته دیگر این است که این سکو از هیچ سمتی دیوار بلندی نداشته مگر در قسمت شرقی که جهت دفاع در مقابل سنگ‌های کوه و آب‌راه‌های ناشی از باران بود. با توجه به همه این مطالب به نظر میرسد کاخ تخت جمشید یا همان پارسه محیطی دوستانه بوده است.
نام دیگر تخت جمشید
اولین نام و نام اصلی تخت جمشید را پارسه گویند که بر اساس قوم پارسی بوده و از نوشته‌های برجای مانده از کتیبه‌ای از خشایارشاه و یک الواح ایلامی کشف گردید. اما یونانیان این مکان را پرسیس می‌خواندند. در نوشته‌های به جای مانده از آن دوران آمده که یونانیان تخت جمشید را پِرسای می‌گفتند که بعد آخیلوس آن را به پرسِپ تولیس خوانده که به معنای ویران‌کننده شهرها است. به مرور زمان به پرسپولیس به معنای شه پارسیان تغییر یافت و شهرت جهانی پیدا کرد. اما پس از فروپاشی پارسه و با روی کار آمدن ساسانیان، نام این مکان به صد ستون تغییر یافت. در این میان به چهل منار نیز می‌شناختند. در ادامه در برخی آثار آمده که در برهه‌ای از زمان تخت جمشید را، تخت سلیمان نیز می‌نامیدند که برگرفته از نام پیامبر بود. در راستای به‌وجود آمدن شاهنامه، ایرانیان این مکان را با نام جمشید پادشاهی افسانه‌ای خواندند و معتقد بودند که بر سنگ نگاره‌ها تصویر او حکاکی شده است و این مکان را تخت جمشید نام نهادند.
تخت جمشید کجاست؟
در مرودشت استان فارس و در منطقه‌ای با آب و هوای بسیار مطبوع در محیطی کوهستانی بنای تاریخی تخت جمشید قرار گرفته است. این بنا در بین روستاهای فیروزه، اصطخر و کناره واقع گردید. برای رسیدن به این بنا اگر از سمت شمال راهی میشوید باید از آباده در شمال فارس وارد بزرگراه آباده – صفاشهر شده و سپس بعد از گذشتن از صفاشهر و سعادت شهر، خود را به اتوبان مرودشت برسانید. پس از عبور از دو روستای اصطخر و هشتیجان، خروجی تخت جمشید را خواهید دید. وارد زیرگذر شده و پنج کیلومتر را بپیمایید. در این لحظه ورودی‌های تاریخ باستانی ایران به چشم می‌خورد. اما از منظری دیگر تخت جمشید در فاصله 40 کیلومتری از محل قرارگیری کاخ کوروش کبیر در پاسارگاد واقع شده است. پاسارگاد در دشت مرغاب و در نردیکی دره رود سی‌بند و در شمال تخت جمشید قرار دارد. این رود در منطقه جلگه‌ای در مرودشت و کوه رحمت قرار گرفته و به همین علت داریوش دستور داده بود تا تخت جمشید را بر دامنه بخش غربی کوه و رو به دشت بنا نهند.
آدرس و موقعیت جغرافیایی تخت جمشید
در شمال شرقی شهر شیراز و در فاصله 70 کیلومتری آن، در جنوب غربی مرودشت و در فاصله 10 کیلومتری و ارتفاعی۱۷۷۰ متری از سطح دریا بنای تخت جمشید به چشم می‌خورد. این بنا در قسمت غربی نمایی با طول 455 متر، در بخش شرقی طول نمای آن 430 متر، در ناحیه جنوبی طول نما نردیک به 390 متر و طول نما در قسمت شمالی آن به 300 متر میرسد. گفته می‌شود که با توجه به طول بنا، تخت جمشید به آکروپلیس یونان شباهت دارد اما بر اساس عرض آن، تقریبا از وسعتی پنج برابری نسبت به این بنا برخوردار است. تخت جمشید را در دامنه کوه رحمت که با نام مهر یا میترا نیر شناخته میشد، بنا نهادند.
از نام این کوه می‌توان به مقدس بودن آن نزد مردمان آن زمان نیز پی برد. این کوه را تا دو سده قبل به نام شاهی نیز می‌شناختند. از همان زمان‌های دور جلگه مرودشت محل تمدن ایلامی بود، همان شهر که کوروش و نیاکانش بر پادشاهی خود در آن صحه گذاشتند. بنای کاخ‌های این مجموعه از سه جهت درون این جلگه و از جهت شرق بر کوه مهر یا رحمت ساخته شد. تخت جمشید شیراز در ارتفاع 8 تا 18 متری از جلگه مرودشت بر سکویی سنگی بنا گردید.
- آدرس تخت جمشید: استان فارس، 0ا کیلومتری مرودشت، بنای باستانی تخت جمشید
بهترین زمان برای بازدید از تخت جمشید چه موقع است؟
همان‌طور که میدانید محوطه تخت جمشید فضای روباز بوده و به همین دلیل در فصول گرم سال بازدید از این فضا به علت تابش مستقیم نور خورشید غیرقابل تحمل خواهد بود. اما می‌توان در روزهای ابری به این مکان مراجعه کرد؛ بنابراین نیمه دوم سال می‌تواند زمان مناسبی برای بازدید از این بنای تاریخی باشد. همچنین در ساعات آغاز روز و بعد از خنک شدن هوا م توان به راحتی از این فضا بازدید نمود. به دلیل قرارگیری تخت جمشید در منطقه کویری، شب‌ها و اوایل روز در نیمه دوم سال بسیار سرد هستند. لازم به ذکر است در روزهای تعطیل سال این مکان بسیار شلوغ بوده پس حتی‌الامکان روزهای غیرتعطیل را جهت بازدید انتخاب نمایید. در زمان‌های شلوغ و پررفت و آمد نمایش و برنامه‌هایی در هنگام غروب خورشید در این مکان برگزار میشوند. بازدید از تخت جمشید در تمام طول سال امکان‌پذیر بوده اما در روزهایی مانند عزاداریها و سیزدهم ماه فروردین و برخی روزهای خاص دیگر این امکان وجود نخواهد داشت. ساعت بازدید از این مکان از ۸ صبح تا ساعت ۱۷:30 است.
نقش های برجسته و سنگ تراشی های تخت جمشید
سنگ تراشی‌ها، نوشته‌ها و نقوش برجسته در بخشهای مختلف این بنای تاریخی حکاکی شده‌اند. پژوهشگران همواره این آثار را مهم‌ترین اسناد موجود در جهت اثبات تمدن‌های اولیه ایجاد شده در تاریخ جهان میدانند. این آثار و نقوش برجسته برجای مانده در تخت جمشید به زمان پادشاهی داریوش اول در سالهای ۴۸۶ تا ۵۵۲ قبل از میلاد و در زمان خشایارشاه از سالهای ۴۶۵ تا ۴۸۶ قبل از میلاد مسیح و همچنین اردشیر اول در سالهای ۴۲۵ تا ۴۶۵ قبل از میلاد برمی‌گردن این پادشاهان در کاخ‌های تخت جمشید حکومت و زیست می‌کردند اما آنها را در منطقه نقش رستم به خاک سپردهاند.
کارشناسان بر اساس مشاهده تندیسها، کتیبه‌ها و سرستون‌ها و اشیای باقی مانده و بررسی آنها توانستند به ابزار مورد استفاده در این حکاکی‌ها و کنده‌کاری‌ها پی ببرند. در این حفاریها از سرب آب شده و چرم جهت حفاظت از این آثار استفاده نمودند. آنها دلیل استفاده از این سرب را که بسیار نرم بوده و از شکل‌پذیری بسیار خوبی برخوردار است این موضوع میدانند که در هنگام زلزله تخریب نمی‌شود. از دیگر شگفتی‌های معماری تخت جمشید می‌توان به ستون‌های ساخته شده از چوب اما با ابتدا و انتهای سنگی نام برد چوب به این ستون‌ها از ساج‌های هندی و درختان بزرگ لبنانی بودند.
تزئینات به‌کار رفته در تخت جمشید
رنگ روی مجسمه‌ها و تندیسها و سنگ‌های زینتی تراش خورده نشان از محافظت این رنگ‌ها از لایههای قسمت زیرین این آثار می‌دهند. بر تندیسها زیورآلات و روی صورت و موها را با طلا و سنگ‌های با ارزش زینت داده بودند. بنابر نشانه‌های باقی مانده از عمق و ظرافت این کنده‌کاری‌ها می‌توان گفت که انجام همه این امور با‌ظرافت شاید حدوداً سال‌ها به طول انجامیده باشد. تمامی کاخ‌های تخت جمشید آراسته با این نقوش برجسته هستند، همچنین حکاکی‌های برجسته بر پلکان ورودی در کاخ‌ها، چارچوبها، سردرها و پنجره‌ها نیز به چشم می‌خورند.
اما در اکثر این نقش‌ها دیده می‌شود که شاهان هخامنشی به حالت ایستاده یا نشسته بر تخت بوده و مورد ستایش قرار می‌گیرند. در نقوش برجسته کاخ آپادانا که بر پلکان قسمت ورودی و ضلع شرقی بوده و آسیب کمتری نیز دیده‌اند تصویر شاه و نگهبانش، اسب‌ها و ارابه‌هایشان و بزرگان دربار حکاکی گردیده‌اند. این تصاویر حک شده که به بیش از ۸۰۰ نقش می‌رسند به حالت ملکوتی روی دیوار ضلع شمالی این کاخ حک شده و تقریباً بر اثر آسیب‌های زیاد قابل رویت نیستند. اما در بخش بیرونی پلکان در ضلع جنوبی و درون کاخ به ترتیب کمان‌داران پارس و خدمتگزاران را حکاکی کردهاند.
روی پلکان در کاخ‌های سه پادشاه اردشیر، داریوش و خشایارشاه نیز تصویر سربازان هخامنشی به همراه خدمتگزاران به صورت برجسته قرار گرفته‌اند. در بخش ورودی و دیوارهای کاخ‌های اردشیر و داریوش و همچنین قسمت غربی این کاخ به ترتیب تصاویری از مبارزه پادشاهان با دیوهای افسانه‌ای و نقوشی از ملل تابعهح کاکی گردید. ب طور کلی تعداد تمامی این نقوش حکاکی شده در بخشهای متفاوت در بنای تخت جمشید به بیش از ۳۰۰۰ نقش می‌رسند.
سنگ نوشته های تخت جمشید
در تمامی سنگ نوشته‌ها در بنای تخت جمشید کسی در حال خضوع نبوده و تمامیِ نمایندگان از ملل مختلف به عنوان عضوی از یک جامعه بزرگ بودهاند که همگی آنها شخصیتی مستقل داشته‌اند. در این نوشته‌ها با یک درخت سرو فاصله ملل مختلف را از یکدیگر نمایش داده‌اند که این رتبه‌بندی‌ها بر اساس فاصله و فرهنگ آنها صورت پذیرفت. مردم تمامی ملل می‌توانستند آزادانه لباس، زبان و حتی فرهنگ خود را مورد استفاده قرار داده و راهنمای آنها، پارسی و مادی هستند. در اینجا هرگز کسی سوار بر اسب جهت در معرض نمایش قرار دادن برتری پارسی‌ها، به چشم نمی‌خورد. در اینجا نمایندگان از ملل مختلف را خواهیم دید که دست‌های خود را جهت نشان دادن دوستی به سوی یکدیگر دراز کردهاند. از جمله نمادهای این سنگ نوشته‌ها می‌توان به کلاه شیاردار بلند که نشان از مقام ارتشی، داشتن عصا در دست که نشان از مقامی عالی، کلاهی بلند اما ساده که نشان از بزرگی و عظمت، کلاهی استوانه‌ای مانند اما کوتاه که نشان از کارمند دربار بودن را دارند، اشاره نمود.
