ابیانه روستایی است از توابع شهرستان نطنز و درحاشیه کویر ، که در فاصله 30 کیلومتری بزرگراه کاشان اصفهان و یزد قرار دارد. روستایی کهن با چهره ای گلگون، ساختمان های گلی چند طبقه اخرایی رنگ، کوچه های تودرتوی بی انتها، لباس های محلی زنان و مردان، بناهای تاریخی گوناگون، درب های منبت
کاری شده و پنجره هایی با
اشکال هندسی زیبا…. اینجا هر چه هست نمادی از زیبایی ست. ابیانه موزه سرخ ایران؛ دهکده ای کوچک با جمعیت اندک وآوازه ای جهانی است. باورهای فکری و آگاهی مردم این دهکده از تاریخ خود و پایداری آنان بر حفظ آداب و رسوم، سنن و یادگاری های نیاکانشان موید این مطلب است. روستای ابیانه در جدال سنت و تجدد، یکپارچگی خود را در زیبایی معماری، فرم لباس، زبان، آداب و رسوم حفظ کرده است. وقتی در این موزه زنده قدم می زنیم تاریخ و گذشت زمان را لمس می کنیم. با دقت در بافت پلکانی و ساختمان های چند طبقه که با در هم آمیختن خشت، گل و چوب خودنمایی می کنند و زیبایی های خود را از قرن های دور به رخ می کشند، احساس شعف می کنیم.
در این بنا که از لحاظ معماری با سایر بناها متفاوت است ، از سنگ و ساروج استفاده شده و سقف آن نیز از سنگ می باشد در حالیکه دیگر بناها دارای دیوارهای خشتی و سقف چوبی می باشند . این آتشکده به شکل چهار طاقی در راسته اصلی ده قرار گرفته است. شالوده اصلی بنا متعلق به دوره هخامنشیان و اوج رونق اش در دوره ساسانیان بوده و در دوره صفویه مجدداً بازسازی شده است .
مسجد جامع:
این مسجد زیبا جزء مساجد اولیه اسامی در ایران است. قدمت مسجد به دوره سلجوقیان می رسد که این امر حاکی از پذیرش اسام توسط ساکنان منطقه در همان دوران اولیه ورود اسام به سرزمین ایران می باشد. بسیاری از اهالی تا دوران صفویه به آیین زرتشتی
اعتقاد داشتند. آیین اسام نیز رواج داشته و این نشانه ی همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان در
این منطقه است.
مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی است. قدمت شبستان زمستانی به دوره سلجوقیان می رسد که تاریخ حک شده بر محراب و منبر چوبی به سال ٤77 و ٤66 هجری قمری دلیلی بر این ادعا می باشد. بر روی محراب نقش گل و بوته کنده شده و با خطوط کوفی
سوره یس و بر روی منبرتاریخی مسجد نیز نقش گل وبوته ، گل هشت پر لوتوس و کتیبه هایی به خط کوفی حک
شده است، این منبر چندین بار مرمت شده که آخرین مرمت درسال 1311 ه . ق بوده است. فضای داخلی شبستان
بسیار ساده و کم ارتفاع ، کف شبستان تخته پوش و سقف آن نیز دارای پوشش چوبی با مصالح تیر، شش، چزه و گل گنده مي باشد. درِ ورودی شبستان با ارتفاع اندک در ضلع شمالی مسجد قرار دارد. قسمت زنانه و مردانه با نرده چوبی به ارتفاع یک متر مجزا شده است. محراب مسجد با قاب های چوبی دراندازه های مختلف و با طرحهای گل و بوته و آیات قرآن وشهادتین با خط کوفی، منبت شده است . برای تامین روشنایی داخلی شبستان، محل هایی برای قرار دادن چراغ با گچ در دیوارها تعبیه شده و ستون های داخلی بنا از تنه درختان گردو تهیه شده است. شبستان زمستانی از طریق در چوبی با ارتفاع اندک در ضلع شمالی به شبستان تابستانی راه پیدا مي کند. شبستان تابستانی مسجد متعلق به دوره صفویه و بسیار بزرگتر از شبستان زمستانی مي باشد. در ورودی دو لنگه ای، با نقوش بسیار زیبا منبت کاری شده با خطوط قرآنی مربوط به سال 1311 ه.ق است.
سقف شبستان دارای قابهای چوبی با طرح و رنگهای مختلف و بیشتر کرکس پوش است و نور شبستان با شوقه های چوبی با گره چینی بسیار ظریف تامین می شود.
مسجد در محله زیارتگاه و در کنار قبرستان قدیمی ابیانه واقع شده، این مسجد متعلق به دوره صفویه بوده و دارای نمایی مستطیل شکل به ابعاد 1٨ در 6 متر و دارای ٤ ستون چوبی با سر ستونهای ساده مي باشد. .ضلع غربی مسجد به بدنه کوه تکیه داده است و در ضلع جنوب غربی، متصل به مسجد شبستان کوچکی قرار دارد که دارای ایوانی مشرف است. این شبستان قدیمي تر از مسجد فعلی بوده و در واقع مسجد بزرگ حاجتگاه به آن متصل شده است. مصالح بکار رفته در مسجد سنگ، خشت، تیر چوبی و نمای بیرونی آن آجری با شوقه های مشبک هالی و پنجره های دو لنگه است. در جلو مسجد تختگاهی وجود دارد که به تخت مازگه شهرت دارد که ماشاا… سردار آن را احداث نموده است. مردم ابیانه اعتقاد خاصی به مسجد داشته و برای برآوردن حاجات خود به این مسجد متوسل مي شوند.
در زیر تخته پوشهای مسجد حاجتگاه نیز همانند سایر مساجد ابیانه خط نوشته هایی حاوی آیات قرآنی ، اشعار و
رویدادهای تاریخی وجود دارد. در سال های اخیر حسینیه جدیدی در کنار مسجد احداث شده که ورودی آن به مسجد
در ضلع شمالی مسجد قرار
دارد. کف و سقف مسجد تخته
پوش و دیوارهای آن دارای
اندود گچی است.
مسجد پرزله :
این بنا یکی از قدیمی ترین
مساجد موجود در ابیانه است که قدمت اولیه آن به دوره ایلخانیان می رسد. بخش قدیمی مسجد، مربوط به شبستان زمستانی، دارای سقف کوتاه با کفی تخته پوش با شوقه های بسیار کوچک است. تهویه و تامین نور شبستان از طریق دو دریچه که در سقف )کف شبستان تابستانی( قرار گرفته امکان پذیر شده است.
در ضلع شرقی و در کنار در ورودی چراغدانی گچی در دیوار مشاهده مي شود که منبع روشنایی بوده است.
در ورودی مسجد یک لنگه، ازچوب گردو، کوتاه و دارای نقوش بسیار زیبا با طرح گل و بوته بوده و در بالای کتیبه آن، تاریخ 701 هجری قمری با خط شکسته نستعلیق حک شده است. به مرور زمان مسجد گسترش یافته و بر روی شبستان زمستانی، مسجد دوره صفویه بنا گردیده، این قسمت که در واقع شبستان تابستانی مسجد محسوب مي گردد، دارای کف و سقف تخته پوش مي باشد، در ضلع غربی و در زیر ساباط، در قدیمی کوچک دو لنگه ای وجود دارد که تاریخ ساخت آن مربوط به دوره صفویه 1051 ه ق است، در زیر تخته های سقف، خط نوشته ها، اشعار و آیاتی از قرآن دیده می شود. در دوره قاجاریه اقداماتی برای توسعه مسجد صورت گرفته است، این تغییرات شامل اتاق کوچکی در جلو شبستان ایلخانی و ایوانی در جلو شبستان صفویه است. مسجد دارای چهار ورودی در سه بخش شمالی، غربی و جنوبی است. در جلو مسجد و در فاصله 10 متری درختی به قدمت بنای مسجد) 700 سال( وجود دارد. در حال حاضر شبستان تابستانی مسجد مورد استفاده قرار می گیرد. در چوبی مشبّکی با طرح گره چینی برای جدا سازی شبستان تابستانی )صفوی( از ایوان قاجاری ساخته و در این قسمت نصب شده که نقش بارزی در حفظ گرمای داخلی مسجد در فصل سرما دارد.
در دهه گذشته حسینیه پرزله در جوار مسجد در قسمت شمالی آن احداث شده که از طریق در شمالی مسجد به فضای داخلی متصل است.
زیارت :
زیارتگاه امامزادگان یحیی و عیسی از نوادگان امام موسی کاظم )ع( در شرق ابیانه و در محله پایین ده یا هِردَه ابیانه واقع شده است. زیارتگاه ابیانه شامل یک آرامگاه، صحن، چند ایوان ویک رواق است که از روی این رواق، در ضلع جنوبی مناظر زیبایی از ابیانه و محیط سرسبز پیرامون آن چشم را نوازش می دهد. معماری بنا با دیگر ابنیه موجود در روستا تفاوت دارد. بنا دارای حیاط مرکزی با حوض بزرگی است که در چهار طرف آن آب چشمه دو آبی در جریان است. اصل بنا متعلق به دوره ایلخانیان بوده که در ادوار
بعدی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. گنبد بنا ازنوع دو پوش است که با خشت اجرا شده و گنبد داخلی آن کروی و گنبد بیرونی رک و هشت ضلعی با کاشي های فیروزه ای تزیین شده است. پوشش سقف از تخته، شش، چزه ، گل گنده است و نمای بیرونی بنا آجری
است و دارای سه ورودی مي باشد. بنا در دو طبقه و بصورت چهار ایوانی با حیاط مرکزی احداث شده است. زیر تخته پوشهای سقف آثار خط نوشته، آیات قرآنی، تاریخ و اشعار مذهبی و تاریخ های مرمت بنا مي باشد. امامزاده عاوه بر جنبه زیارتگاه، محل برگزاری مراسمات مذهبی بویژه در ایام محرم مي باشد که دسته های عزاداری از هر سه محله در این مکان به برگزاری مراسم خاص خود مي پردازند. نزدیک زیارت حسینیه ابیانه با بنایی زیبا مطابق با معماری سنتی روستا در سال 13٨1 با کمک اهالی احداث شده است.
زیارت هینزا :
قدمگاه بی بی زبیده خاتون در دره هینزا ، و در زیر صخره کوه قرار گرفته است، بنا در فضایی زیبا و خوش آب و هوا در کنار آب چشمه و قنات هینزا واقع شده است. اصل بنا در دوره صفویه به پاس احترام و عاقه ای که به خاندان اهل بیت وجود داشته، احداث گردیده و در دوره قاجاریه نیز گسترش یافته است. بنا بصورت حیاط مرکزی ساخته شده که در ضلع شرقی دو اتاق به منظور نمازخانه و انبار احداث شده و ضلعهای شمالی، جنوبی و غربی آن بصورت ایوان ساخته شده است تا فضایی برای استراحت مسافران باشد. برروی طبقه اول و در ضلع شمالی، ایوان دیگری همسطح با سقف قسمت ضریح ساخته شده وبر روی دیوار ضلع
جنوبی گچبري های زیبایی از دوره قاجاریه برجا مانده است. برای ساخت بنا از کوه مجاور مدد گرفته شده به نحوي که بدنه کوه دیوار ضلع شرقی بنا را تشکیل می دهد. مصالح بکار رفته در بنا عبارتنداز : سنگ، خشت، تیر چوبی و پوشش بام آن نیز تخته، چزه و گل گنده مي باشد اخیراً پشت بام این بنا با ختایی مفروش گردیده است. در داخل قسمت ضریح پیش آمدگی کوه با طرح های طبیعی آن شکوه خاصی به بنا داده است. در ورودی بنا فلزی و ورودی داخلی با در چوبی دو لنگه ای که اخیراً ساخته شده حفاظت می شود.
خانقاه :
روستای ابیانه دارای دو خانقاه بوده که یکی مختص دراویش و دیگری برای عموم مردم بوده است. بنای خانقاه مختص دراویش باقی مانده است، این خانقاه دارای نقوش بسیار زیبایی اثر یکی از شاگردان علیرضا عباسی در دوره صفویه می باشد. خانقاه در سه طبقه احداث شده بوده که طبقه سوم آن توسط مالک و برای سهولت برف روبی و سبک سازی تخریب شده است. بنا به سبک چهار صفه های صفوی ساخته شده که فقط دو صفه از آن باقی مانده است. برای نقاشی روی گچ سقف یا دیوار آجر چینی شده را با « گل نیمکاه »
می پوشاندند، )گل نیم کاه ترکیبی بود از خاک الک شده و کاه ریز غربال شده که سطح آجر را می پوشاند.( سپس روی گل نیم کاه را با لایه ای از گچ سپید غربال شده می پوشاندند ، سپس گچ خشک شده را روغن خور می کردند اصطاحروغن خور کردن مربوط می شود به کشیدن روغن بر سطح گچ که گاهاً برای استحکام بیشتر از لعاب کتیرا برای پوشش دیوار ویا سقف استفاده می کردند. روغن خور کردن دیوار در چند مرحله صورت می گرفت، سپس به دفعات روغن کمان پرمایه تری بر سطح کار می کشیدند برای ثابت ماندن رنگ بر دیوار یا سقف ، به جای رنگ روغن از آب رنگ استفاده می کردند و غالباً کتیرا و نشاسته را با هم مخلوط کرده و بر سطح دیوار یا سقف گچی می کشیدند. برای این عمل ابتدا طرح و منظره را بر کاغذی می کشیدند بعد طرح را سوزن کاری می کردند و کاغذ سوزن کاری شده را بر بدنه دیوار یا سقف و طاق و طاقچه ها می چسباند و با گرده ذغال که بر کاغذ سوزن کاری شده می کشید و طرح اولیه را آشکار می ساخت عمدتاً از سه رنگ قرمز، آبی و زرد استفاده می شده است.
